Aźutipnasqi ćhib

Jekh maśkarthemutni aźutipnasqi ćhib (skurtărdo: MAĆh vaj lavkerdo sar źutipnasqi-ćhib) si jekh ćhib kaj si kerdi te avel labărdi vaś i komunikàcia maśkar e ʒenenθe sare ververe themenθar, kaj na-i len jekh khethani jekhto ćhib. Jekh aźutipnasqi ćhib vaj vastdenipnasqi ćhib si maj anglunes jekh bidajaqi ćhib tha’ butivar jekh konstruktime ćhib. O koncèpto si paśal numa ververutno k-o godĭpe te avel jekh lingua franka (vaj dominànto ćhib) kaj e manuśa musaj te labăren te komunikisaren.

I vorba “aźutipnasqi” phenel amenqe ke i ćhib si te ovel jekh ćhib maj but maśkar avrenθe vaś i komunikàcia maśkar e manuśenθe anθ-o sundal, p-o than te lel e thana kaθar pumare dajaqe ćhibă. Butivar, i vorba si labărdi maj alosardes te akharel e planifikime vaj konstruktime ćhibă kaj sas inventisarde te lokhărel i maśkarthemutni komunikàcia, sar o Esperanto, o Ido, o Elefen, o Volapük thaj o Interlingua. De obiće jekh aźutipnasqi ćhib lel pesqe vorbe kaθar e butvakărde ćhibă.

I Rromani ćhib sar MAĆh

O Rromano aktivìsto o Vania de Gila-Kochanowski phendăs kë jekh maśkar ë laćhe konsekvencurĕnθe ël dezvoltisaripnasqe / barăripnasqe ël Rromane ćhibăqe kamas-ovel ke i Rromani ćhib śaj zuravel e Euròpa. Anθ-i pesqi pustik Das dùma Rromanes (francuzikanes: Parlons Tsigane) vov mothovel p-e patrinǎ 156-158 andar o interèso kaj si la i Euròpa and-i Rromani ćhib:

Interèso vaś i Euròpa: ćhib opralthemutni kaj śaj avel i solùcia vaś ë themenqe minoritetura. Savi ćhib śaj khelel kado ròlo? Miazol ke trebal te avel la kaj si pala laθe sa ë kvalitetură kaj mangen sustinitorură e „maśkarthemutne ćhibănqe”: te avel bi-politikàlo; te avel la jekh struktùra pròsto vi rigorosqi; te avel la jekh maśkarthemutno vokabulàro. I Rromani ćhib, bi te avel jekh bićaći vaj konstruktirime ćhib, amboldel sa kadale nevòjură:

1) Voj si bi-politikàlo sosqe e Rromane Ćhave si jekh bi-teritoriàlo nàcia. Milionă thaj milionă kadale Rromenθar beśen buxlărde anθar sa i Euròpa thaj si dikhle kaθar sa ë themenθe sar „lenqe Rroma“. Ćaćes ël Rromane ćhave na-i len politikàlo śukardikhlipen vaj prestìʒo thaj penqi ćhib si jekh ćhib vakărdi thaj na pră but xramosardi. Ama, deźa anθ-i phurani vrjàmăθe, e bare neve-gramatikane komparatistură sikavljine ke i ćhib Rromani sas “anθar o devlikano rat ël Sanskritosqo, i maj śukar ë ćhibănθar”. Tha’ si anθ-i Sanskritosqi ćhib ke sas xramosarde e maj bare lumăqe literaturaqe lila, e maj bare paramića Indo-Europaqe - sar o Ramajana thaj o Maxabharata. Te areslăs avdĭves i Sanskritosqi ćhib anθ-o gunojesqo than e mule ćhibănqo, sar i Grećitska thaj i Latina sar egzèmplo, i Rromani ćhib, o simplifikisardo modèlo pal-i Sanskriti, si miśto ʒuvdi thaj but maj but lokhi te labărel sar laqi śukardikhli prototìpa, i Sanskriti.

2) O paruvipnasqo-sintàkso e Rromane ćhibǎqo, maj alosardes anθ-o èstutno Bàlto endajalèkto (de kana mukhle ël Rroma e Grećiaθar te ʒan karing o Nòrdo, jekh śeliberś anglal o linipen e Konstantinoplosqo) si but lokho te xalǎrel thaj si les vi jekh rigoròsqo logiko kaj śaj kerel konkùrso ël konstruktirime ćhibǎnça. Na-i duj vorbe kaj mangen te phenen sajekh butǐ thaj na-i jekh vorba kaj si la majbut sar jekh xatǎripen. Sako morfèma vaj paruvipnasqo kotor si len ferdi jekh baro xatǎripen [amboldutnesqo komentàrio, o Gila-Kochanowski xoxavdǎs akathe]. Na-i but egsćepcurǎ, bi-regulàrne kernavnǎ vaj gramatikàlne pharimata.

3) I Rromani ćhib ïs i korkorri ćhib vakǎrdi anθ-i Euròpa pala savăθe si śajutno te phenel kë sa pàqo vokabulàro si jekhfǎlno sar o maśkarthemutno thaj gogǐpnasqo vokabulàro bi te avel aleatorikano vaj randomosqo sosqe sako Rromano vakǎrutno śaj labǎrel sar „phiravutne avrikane vorbe”, bi te avel vaźno ako o alav avel kaθar pesqi nacionàlni ćhib vaj na; thaj sar ame dikhlǎm, i korkorri solùcia te pharavas kado Babelosqo Tùrno, kaj si but importàntno vaś i komunikàcia maśkar ël Rromenθe anθ-i ljùmǎ, si sar te thovas p-o than kadale „phiravutne avrikane vorbe” o vokabulàro maśkarthemutno kaj si xatǎrdo sar penqo vokabulàro kaθar sa ël nǎmurǎ thaj nàcie ël Europaqe.